Bugünlerde internette dezenformasyon oldukça yaygın. Neden, nasıl maruz kalıyoruz ve tespit etmenin bir yolu var mı?
İnternetle ilgili en iyi şeylerden biri, geniş bir bilgi deposu olmasıdır. Ve bu bilgi zenginliği neredeyse hiçbir zaman birkaç tıklamadan daha uzakta değildir. Ancak bilgiye bu sınırsız erişim, beraberinde zorlukları da getiriyor. Günümüz bilgi çağında o kadar çok bilgi bombardımanına tutuluyoruz ki uydurma, manipüle edilmiş veya başka bir şekilde yanlış ve yanıltıcı olan içeriği etkili bir şekilde tanımlamak ve filtrelemek giderek daha göz korkutucu bir görev haline geliyor.
Gerçekten de internette karşılaştığınız hiçbir şeyi olduğu gibi kabul edemeyeceğinizi ve etmemeniz gerektiğini söylemek sıradan hale geldi; buna rastgele makaleler, sosyal medya paylaşımları ve kendini “uzman” ilan edenlerin yorumları da dahil. Yapay zeka destekli sahte ses, görüntü ve video klipler dezenformasyon kampanyalarını kolayca güçlendirebildiğinden, deepfake içerikleri de işin içine kattığınızda sular daha da bulanıyor.
Yapay zeka destekli hilelerden bahsetmişken, ChatGPT ve büyük dil modelleri tarafından desteklenen ve internetten alınan devasa veri kümeleri üzerinde eğitilen diğer araçların her zaman doğruyu söyleyeceğine veya yanlış anlatıları çürüteceğine güvenmeyin. Özellikle dezenformasyon yüklü sorular sorulduğunda, yalanları kabul etme ve yanlış anlamaları doğrulama konusunda esrarengiz bir yeteneğe sahip oldukları ve nihayetinde güçlerinin dramatik ölçekte yanlış anlatılar oluşturmak için kullanılabileceği gösterilmiştir. Bir başka endişe de sohbet robotlarının “halüsinasyon görmesi”, yani uydurma cevaplar ve referanslar vermesi. Başka bir deyişle, verdikleri cevapların da incelenmesi gerekiyor ve bunun iyi bir nedeni var.
Zehirli anlatı
Şu anda, çoğunlukla siyasi kazanç için belirli gruplar arasında kutuplaşmaya neden olmak ya da diğer olumsuz amaçlar için insanların dikkatini çekmek amacıyla yanlış beyan, dezenformasyon, gerçeği yaratıcı şekillerde eğip bükme eğilimi fark edebilirsiniz. Özünde hangisi daha çok işe yarıyorsa bir anlatı üzerinde kontrol sağlamak ya da kendi lehine işleyen bir anlatı yaratmak için çevrimiçi bilgi zehirlendiğinden artık doğru bilgiye ulaşmak daha zor olabilir.
Kötü niyetli aktörler, belirli bilgi parçalarını kontrol etmek ve değiştirmek için bu tekniği silah olarak kullanmayı tercih etmiş, çevrimiçi tartışmalara ve sosyal medyaya sahte veri noktaları veya sahte haberler ekleyerek gerçekleri çarpıtmış ve böylece gerçek dünyayı etkileyebilmişlerdir.
Örneğin, siber zorbalığın bazı biçimlerinde çevrimiçi dezenformasyon kullanılmakta ve söz konusu zorbalığa maruz kalan kişiler gerçek psikolojik ve fiziksel travma yaşamaktadır. Sosyal medya sayesinde, yanlış söylentiler okulların dışında da yayılabilmekte, çok daha fazla kişiyi etkileyebilmekte ve muhatapları için daha da fazla acıya neden olabilmektedir. Benzer şekilde, ırkçılık ve bağnazlık örneklerinin çevrimiçi söylemlerden genel nüfusun ruhuna sızması, özellikle farklı grupların belirli konuları siyasileştirmeye çalıştığı seçim sezonunda herkesin fark edebileceği bir eğilimdir.
İnternette dezenformasyon kaynakları
Sahte haber ve bilgiler çeşitli yollarla yayılabilir. Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere, ister sıradan bir insan ister bir bot olsun, herkesin her şeyi paylaşabildiği forumlar ve sosyal medya sayesinde çevrimiçi söylem önemli bir kaynaktır.
Gerçekten de yanlış bilgi yayan botlar son yıllarda bir endişe kaynağı haline geldi. 2018’de yapılan bir araştırma, Amerikalıların sosyal medyada yanlış bilgi yayan botların olumsuz etkilerine büyük ölçüde katıldığını doğruladı. Aslında başka bir rapora göre, internet trafiğinin yaklaşık %47’si botlara atfedilebilir ve bu oran yıldan yıla artmaktadır, sosyal medya ise muazzam bir sayıyı temsil etmektedir. – St. Louis’deki Washington Üniversitesi tarafından yapılan bir araştırmaya göre, Twitter’da (şimdi X) bir botla karşılaşma olasılığınız gerçek bir kullanıcıdan daha yüksektir.
Dezenformasyon yayan tanımlanmış bir bot örneği.
(Kaynak: Samuel C. Woolley & Douglas Guilbeault. 2017. “Amerika Birleşik Devletleri’nde Hesaplamalı Propaganda: Çevrimiçi Konsensüs Üretimi.” Oxford İnternet Enstitüsü, sayfa 7.)
Botların sahte bilgileri yaymak için ikna edilmeye ihtiyacı yoktur ve şüpheli bir makale veya veri noktası ne kadar çok paylaşılır ve gerçek insanlar tarafından görünür hale getirilirse, normal çevrimdışı söyleme girme olasılığı da o kadar artar. Örneğin Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik saldırganlığı sırasında, trol fabrikaları dikte ettikleri noktaları internette yayarak insanları Ukrayna’yı desteklemekten uzaklaştırmaya çalışıp sahte doğruluk kontrolörleri kullanarak ya da bağlamından koparılmış resim ve görüntüleri yayarak gerçekliği çarpıtılmış birçok sahte anlatı ortaya çıktı.
Bağlamından koparılmış bir alıntıya dayanarak dezenformasyon yayan bir hesap.
(Kaynak: AFP Fact Check)
Bu tür sahte haberler siyasi temsilciler tarafından yayıldığında çok daha yıkıcı etkilere yol açabilir ve 6 Ocak’ta ABD Kongre Binası‘nda meydana gelen ayaklanmada olduğu gibi, Amerikan toplumunda artan siyasallaşma, dezenformasyon ve kutuplaşmaya atfedilen ve siyasi aşırıcılık tarafından daha da cesaretlendirilen çevrimiçi faaliyetlerin yol açtığı bazı gerçek sonuçlar da doğurabilir.
Sahtekarlık biçimleri
Sahte bilgiler birçok şekilde ve yerde yayılabilir:
- Makaleler/Raporlar: Haberleri nereden aldığınıza bağlı olarak, bazı insanlar öznel gerçekleri (daha taraflı medya) veya yanlış bilgi yayan kötü niyetli aktörler tarafından kurulan gerçek sahte siteleri tercih eder.
- Sosyal Medya: Burada dezenformasyon, sahte haber siteleri gibi çeşitli kaynaklardan paylaşılan makaleler, sahte haberleri yayan yorumcular veya söz konusu yanlış bilgileri içermek için oluşturulan sayfalar/gruplar şeklinde yayılabilir. Yalanlarıyla daha inandırıcı olmak için politikacılar veya bilim insanları gibi toplumun etkili üyeleri gibi davranan kullanıcılar da ilgi çekicidir.
- Forumlar ve yorum bölümleri: Sosyal medyada olduğu gibi, her şey makale linklerini paylaşmak, sahte bilgileri öne çıkaran başlıklar oluşturmak veya aynı şeyi yapan gönderiler yapmakla ilgilidir. 4chan gibi çevrimiçi topluluklarda yayılan kutuplaştırıcı yorumlar, gerçek dünyadaki aşırıcılığın itici gücü olabilir.
- Videolar/Görüntüler: Video veya görüntü içeriği paylaşmak için kullanılan herhangi bir platform, sahte raporlar, kötü niyetli olay özetleri, memlere gizlenmiş propaganda, değiştirilmiş görüntüler ve önyargılı belgeseller şeklinde sahte bilgileri yaymak için kullanılabileceği gibi, içeriklerini yaymak için toplumsal kutuplaşmadan yararlanan çevrimiçi kişilikler aracılığıyla da kullanılabilir.
Ses sahteciliği ve dolandırıcılıkta potansiyel kötüye kullanımları hakkındaki son makalemizde de görüldüğü gibi, sahte olduklarını tespit etmek daha da zor olabilen üzerinde oynanmış görüntü, video veya ses sahteciliği de endişe verici bir olaydır. Araştırma amacıyla oluşturulmuş olsa da deepfake çok inandırıcı olduğu için “çalıntı seslerle” karşılaşmanın tehlikelerini vurgulamakta ve bunun gibi ücretsiz yapay zeka araçlarının insanların benzerliklerini herhangi bir şekilde suç faaliyeti için nasıl kullanabileceğini göstermektedir.
İnternette dezenformasyon veya sahte haberlerle nasıl başa çıkılır?
İnternette gördüklerimiz ve okuduklarımız üzerinde düşünmek, sahte haberlerin etkisine karşı koymanın en iyi yöntemidir. Ne yazık ki eleştirel düşünme okullarda genellikle iyi öğretilmiyor ancak bunun evde kendi kendine öğrenilemeyeceği anlamına da gelmiyor.
Peki gerçek bir hikaye ile uydurma bir hikayeyi tam olarak nasıl ayırt edebilirsiniz? Fark edilmesi kolay bazı ipuçları yardımcı olabilir.
- Öncelikle, durun ve karşılaştığınız bilgiler hakkında düşünün. Sırf bir videoda beyaz önlük giyiyor diye bir “doktorun” bir aşının ya da tedavinin etkileri hakkında söylediklerine körü körüne inanmak yanlıştır, zira internette herkes doktorculuk oynayabilir. Aynı şekilde, bu yıl gerçekten üç gözlü bir bebek doğmuş olsaydı bunun nasıl bir mucize olacağını düşünün.
- İkinci olarak, karşılaştığınız her şeyi inceleyin ve doğrulayın. Sosyal medya sıklıkla uydurma askerlik belgeleri, seçim sonuçlarının hileli olarak adlandırılması, film sahnelerinin gerçek olaylar gibi yeniden düzenlenmesi, tüm aşıların ölüme neden olduğunun söylenmesi gibi sahtekarlık ve aldatmacaları yaymak için kullanılır. Buna karşı koymanın en iyi yolu, tarafsız haber sitelerini kontrol etmek ve aldatmacaları ortaya çıkaran araştırma sayfalarını takip etmektir.
- Üçüncü olarak, her veri parçasını bir perspektife oturtun. Bir önceki maddede sunulanlar gibi çeşitli meşru kaynakları kullanarak okuyun ve kendi fikrinizi oluşturun. Çeşitli bakış açılarını damıtarak kritik konularda kendi pozisyonlarınızı oluşturabilir ve internetin gücüyle ilginç bulduğunuz bir şeyi daha iyi anlamaya çalışabilirsiniz.
- Dahası, sakin olun ve açıkça önyargılı bir görüş nedeniyle kışkırtılmamaya çalışın. Tartışmalar hararetlenebilirken tıpkı sıradan zorbalar gibi, çevrimiçi troller de provokasyondan beslenir. Onların deyimiyle “yemi yutarak” konumlarını meşrulaştırmaya izin vermeyin.
Son olarak, Siber Güvenlik ve Altyapı Güvenliği Ajansı’nın (CISA) dezenformasyon taktiklerine ilişkin broşürünü okumanızı tavsiye ederiz; bu broşür dezenformasyon yöntemlerini, taktiklerini ve bazı gerçek örneklerle sahtelerin nasıl tespit edileceğini içeren çok faydalı ve bilgilendirici bir derlemedir. Bu yöntemler bir araya getirildiğinde, neyin gerçek olup neyin olmadığını tespit etmek daha kolay olacaktır.
